Teil eines römischen Reliefsarkophags (2. Jh. n. Chr.)
© Hellenic Ministry of Culture and Sports, Archaeological Receipts Fund 

2017 bot die Kunsthandlung Royal-Athena Galleries in Manhattan das obere linke Stück eines römerzeitlichen Sarkophags mit der detailreichen Darstellung einer Kampfesszene für stolze 500.000 US $ zum Verkauf an. 

Die Spur dieses Objektes führte bis nach Italien. Dort hatten Fahnder 2001 den berüchtigten Antikenhehler Gianfranco Becchina hochgenommen. Unter den dabei sichergestellten Beweismitteln fanden sich Polaroidfotos und handschriftliche Notizen zu eben dem in Manhattan ausgestellten Sarkophag. Aus diesen Dokumenten geht hervor, dass Becchina selbst das Stück 1988 für schlappe 60.000 Schweizer Franken von einem polizeibekannten griechischen Raubgräber erworben und dann in der Schweiz zwischengelagert hatte. Eine der Notizen umfasst weiterhin den Auftrag an einen Restaurator, den 200kg schweren Stein zu reinigen und mit einer Halterung zu versehen – offensichtlich um das Stück attraktiver für den Kunstmarkt zu machen.

Als diese Beweiskette aufgedeckt war leiteten Interpol und die Bezirksstaatsanwaltschaft Manhattan sofort rechtliche Schritte ein. So konnte der Sarkophag im Februar 2017 dem griechischen Generalkonsul in New York zurückgegeben werden.

Heute ist der Sarkophag wieder in seinem Heimatland – im Archäologischen Nationalmuseum Athen – zu sehen. Das Beispiel des Plakatmotivs der Ausstellung zeigt, wie verschlungen die Wege sind, die ein illegal gehandeltes Objekt nehmen kann.

Solche Fundstücke ohne Grabungskontext haben jedoch keine „Heimat“ und keine Geschichte mehr, von der sie erzählen können. Alle Aussagen über die Verwendung der Objekte, über die Menschen, die sie ehemals besaßen, und ihre Bedeutung in ihrem kulturellen Zusammenhang gehen verloren, wenn die Objekte nicht im archäologischen Kontext erforscht werden können, wie es bei wissenschaftlichen Grabungen der Fall ist.

Die Ausstellung gestohlene Vergangenheit – verlorene Zukunft zeigt das gemeinsame europäische Engagement gegen Plünderung, Raubgrabungen und den illegalen Handel mit archäologischem Kulturgut. Dabei verdeutlichen Fallbeispiele – wie das des Sarkophags – den immensen Verlust an Information, den wir alle erleiden, wenn Objekte geraubt und auf ihren monetären Wert reduziert in den Handel gelangen. Ein Verlust, der uns alle und unser aller Geschichte betrifft.

Gerade angesichts der ernsten politischen, sozialen und wirtschaftlichen Herausforderungen, vor denen wir heute stehen, hat der Schutz unseres kulturellen Erbes eine größere Bedeutung als je zuvor. Als unser gemeinsames Gut muss das kulturelle Erbe für die kommenden Generationen erhalten bleiben. Die Ausstellung „gestohlene Vergangenheit – verlorene Zukunft“ hat den Charakter einer Wanderausstellung. Sie soll in verschiedenen Museen, an Universitäten und anderen öffentlichen Orten gezeigt werden; an Orten, an denen Entscheidungen getroffen werden, die die Zukunft Europas beeinflussen. Die Ausstellung ist ein Schritt in Richtung eines aktiven Dialogs und klaren Bewusstseins, hin zu einem globalen moralischen Engagement zur Bewahrung des kulturellen Erbes.

Το ανώτερο αριστερό τμήμα ανάγλυφης σαρκοφάγου αττικού εργαστηρίου των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων (2ος αι. μ.Χ.)
© Ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

Το 2017 η γκαλερί Royal-Athena Galleries στο Μανχάταν έθεσε προς πώληση για το επιβλητικό ποσό των 500.000 δολαρίων το ανώτερο αριστερό τμήμα σαρκοφάγου ρωμαϊκών χρόνων που φέρει λεπτομερή παράσταση σκηνής μάχης.

Τα ίχνη του αντικειμένου αυτού οδήγησαν μέχρι την Ιταλία. Εκεί είχε συλληφθεί το 2001 ο διαβόητος έμπορος αρχαιοτήτων Τζιανφράνκο Μπεκίνα. Στο αποδεικτικό υλικό που κατασχέθηκε βρέθηκαν φωτογραφίες πολαρόιντ και χειρόγραφες σημειώσεις που αφορούσαν ακριβώς στη σαρκοφάγο που εκτίθετο προς πώληση στο Μανχάταν. Από τα στοιχεία αυτά συνάγεται ότι ο ίδιος ο Μπεκίνα είχε αγοράσει το αντικείμενο το 1988 για 60.000 ελβετικά φράγκα από έναν γνωστό στην αστυνομία έλληνα αρχαιοκάπηλο και στη συνέχεια το είχε αποθηκεύσει προσωρινά στην Ελβετία. Σε μία από τις σημειώσεις περιλαμβάνεται περαιτέρω η ανάθεση σε έναν συντηρητή του καθαρισμού του βάρους 200 κιλών λίθινου αντικειμένου και του εφοδιασμού του με βάση στήριξης – προφανώς για να καταστεί αυτό περισσότερο ελκυστικό στην αγορά έργων τέχνης.

Όταν αποκαλύφθηκαν αυτά τα αποδεικτικά στοιχεία η Ιντερπόλ και η Εισαγγελία του Μανχάταν κίνησαν αμέσως δικαστικές διαδικασίες. Αυτές οδήγησαν στην παράδοση της σαρκοφάγου το Φεβρουάριο του 2017 στον Έλληνα Γενικό Πρόξενο της Νέας Υόρκης.

Η σαρκοφάγος εκτίθεται σήμερα ξανά στην πατρίδα της – στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Το παράδειγμα του μοτίβου της αφίσας της έκθεσης δείχνει πώς διαπλέκονται οι δρόμοι που μπορεί να ακολουθήσει ένα παράνομα διακινούμενο αντικείμενο.

Ωστόσο τέτοια ευρήματα των οποίων τα ανασκαφικά συμφραζόμενα είναι άγνωστα δεν έχουν πλέον ούτε «πατρίδα» ούτε μία ιστορία που να μπορούν να διηγηθούν. Εάν τα αντικείμενα δεν μπορούν να εξεταστούν ενταγμένα μέσα στα αρχαιολογικά τους συμφραζόμενα, όπως συμβαίνει στις επιστημονικές ανασκαφές, χάνονται όλες οι πληροφορίες για τη χρήση των αντικειμένων, για τους ανθρώπους που κάποτε τα κατείχαν και για τη σημασία που είχαν στο πολιτισμικό τους πλαίσιο.

Η έκθεση «λεηλατημένο παρελθόν – χαμένο μέλλον» παρουσιάζει την κοινή ευρωπαϊκή κινητοποίηση κατά της λεηλασίας, των λαθρανασκαφής και του παράνομου εμπορίου αρχαιολογικών πολιτιστικών αγαθών. Παρουσιάζονται χαρακτηριστικά παραδείγματα – όπως αυτό της σαρκοφάγου – που καταδεικνύουν την τεράστια απώλεια πληροφοριών που υφιστάμεθα όλοι στην περίπτωση που αντικείμενα λεηλατούνται και καταλήγουν για τη χρηματική τους και μόνο αξία στο εμπόριο. Μία απώλεια που πλήττει όλους εμάς και την ιστορία όλων μας.

Ακριβώς λόγω των σοβαρών πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών προκλήσεων που αντιμετωπίζουμε σήμερα, η προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς είναι όσο ποτέ άλλοτε σημαντική. Ως κοινό μας αγαθό η πολιτιστική κληρονομιά πρέπει να διατηρηθεί για τις ερχόμενες γενεές. Η έκθεση «λεηλατημένο παρελθόν – χαμένο μέλλον» έχει τον χαρακτήρα μίας περιοδεύουσας έκθεσης. Πρόκειται να παρουσιαστεί σε διάφορα μουσεία, πανεπιστήμια και άλλους δημόσιους χώρους· σε χώρους όπου λαμβάνονται αποφάσεις που επηρεάζουν το μέλλον της Ευρώπης. Η έκθεση αποτελεί ένα βήμα προς την κατεύθυνση του ενεργού διαλόγου και της σαφούς επίγνωσης στην πορεία προς μία παγκόσμια ηθική κινητοποίηση για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς.